“Veel professionals moeten wennen aan de nieuwe aanpak. Het kost meer tijd en vraagt om een cultuurverandering, maar uiteindelijk wordt dit het nieuwe normaal.” 

Justa Bos heeft brede ervaring in de zorgsector en een sterke focus op het verbeteren van kwaliteit van zorg en persoonlijk welbevinden van cliënten. Na jaren als verpleeghulp in de verstandelijke gehandicaptenzorg en ouderenzorg gewerkt te hebben en als verpleegkundige in een academisch ziekenhuis en de GGZ, ging ze tien jaar aan de slag bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg (nu IGJ), waarvan zes jaar als Senior Inspecteur Ouderenzorg. Sinds 2012 heeft ze haar eigen onderneming, Bos Zorgtoezicht & Advies, waar ze calamiteitenonderzoeken leidt, toezichtbezoeken doet, zorgorganisaties adviseert en scholingen verzorgt. Met haar achtergrond in verpleegkunde en medische sociologie ondersteunt ze zorgprofessionals bij het praktische verbeteringen, bijvoorbeeld in het kader van de Wet zorg en dwang (Wzd).

In dit blog vertelt Justa over de uitdagingen en mogelijkheden bij het toepassen van de Wet zorg en dwang.

Wat houdt de Wet zorg en dwang in?
De Wet zorg en dwang bepaalt de rechten van mensen met een verstandelijke beperking of een psychogeriatrische aandoening, zoals dementie, bij onvrijwillige zorg en opname. Justa: “In deze wet staan de cliëntenrechten van de meest kwetsbare mensen in de samenleving centraal staan. Dat is niet altijd zo geweest. Van 1841 tot 1994 hadden we de Krankzinnigenwet, waarin niet de cliënt centraal stond, maar juist de maatschappij beschermd moest worden. Als je als mens maar enigszins ‘afweek’, kon je worden opgesloten in een instelling wanneer je voor ‘overlast’ zorgde. In 1994 kwam er een kentering met de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Wet Bopz). Deze was vooral gericht op mensen met psychiatrische stoornissen en niet zozeer op ouderen en mensen met een verstandelijke beperking. Sinds 2020 is er veel meer aandacht voor deze groepen gekomen met de komst van de Wzd. Bovendien wordt er nu meer naar de cliënt zelf gekeken: wat past er bij hem of haar, waar komt het gedrag vandaan, is er sprake van een trauma enzovoort. Daarnaast wordt er nu ook veel vaker gebruikgemaakt van alternatieve behandelmethodes in plaats van direct medicatie of een gesloten afdeling.”

De uitdagingen van de Wet zorg en dwang in de praktijk
De geest van de Wet zorg en dwang wordt door zorgprofessionals onderschreven, maar de praktische uitvoering brengt veel uitdagingen met zich mee. “Bij een wet hebben veel mensen automatisch al een gevoel van weerstand. Veel professionals moeten wennen aan de nieuwe terminologie en het gebruik van formats, zoals het invullen van het specifieke stappenplan in het elektronisch cliëntendossier (ECD). Het vraagt echt om een andere manier van denken. Waar vroeger nog wel eens werd gedacht: ‘deze cliënt is lastig, geef hem maar medicatie’, moet er nu eerst een multidisciplinair overleg plaatsvinden met bijvoorbeeld een arts en een psycholoog. Daarbij wordt de cliënt zelf, of diens wettelijk vertegenwoordiger, actief betrokken. Dat is voor veel professionals een grote verandering, zeker als je in sommige gevallen ook rekening moet houden met het verstandelijke niveau van de cliënt”, legt Justa uit.

Ze vervolgt: “Alles moet nu beter worden onderbouwd en er moet samen met de cliënt naar oplossingen, alternatieven voor onvrijwillige zorg worden gezocht. Dat kost meer tijd en vraagt om een cultuurverandering binnen de zorg. Veel zorgprofessionals zijn terecht trots op hun werk en hebben jarenlang op een bepaalde manier gewerkt. Het is dan moeilijk om te wennen aan een aanpak waarbij alles concreet moet worden onderbouwd en multidisciplinair moet worden afgestemd. Daardoor is het lastiger om snel te schakelen, wat met de huidige personeelstekorten extra zwaar weegt.”

Justa wil ook een belangrijke misvatting rechtzetten: “Sommige zorgverleners denken dat met deze wet bijna niets meer mag, maar dat is niet zo. Onvrijwillige zorg mag nog steeds worden toegepast, maar alleen onder strikte voorwaarden en nadat andere alternatieven zijn geprobeerd. Ouderwetse methoden, zoals fixeren of bijvoorbeeld het beschermen van een meisje voor loverboys, zijn nog toegestaan, maar je moet nu overleggen en goed onderbouwen waarom het nodig is. Het voelt nu nog misschien ingewikkeld, maar uiteindelijk wordt dit het nieuwe normaal.”

Voorkomen van onvrijwillige zorg
Om onvrijwillige zorg te voorkomen, is het belangrijk om verder te kijken dan directe oplossingen zoals medicatie. “Als een collega bijvoorbeeld zegt ‘Ik heb last van deze patiënt en wil dat hij een rustgevend middel krijgt’, moet diegene via de zorgverantwoordelijke dat eerst goed onderbouwen, die dan vervolgens een multidisciplinair overleg kan organiseren”, legt Justa uit. “In zo’n overleg maak je gebruik van elkaars expertise om alternatieve behandelingen te bedenken. Denk bijvoorbeeld aan een drukke cliënt die tot rust kan komen door zelf te koken of naar creatieve therapie te gaan. Hiermee kan het geven van medicatie wellicht worden voorkomen.”

Ook familie en naasten spelen een cruciale rol. “Zij kennen het levensverhaal van de cliënt en kunnen vaak waardevolle oplossingen aandragen. Als iemand bijvoorbeeld vroeger van tuinieren hield, sluit haar dan niet zomaar op in een instelling. Geef haar handschoenen en laat haar buiten bezig zijn, of wandelen”, zegt Justa. In tijden van personeelstekorten kan hun hulp bovendien een groot verschil maken. “Vraag familie en naasten om in drukke periodes een handje te helpen, bijvoorbeeld door een boekje voor te lezen, samen te wandelen, of even te boksen op een boksbal. Het zijn kleine dingen die grote impact kunnen hebben.”

Nascholing Wet zorg en dwang
Bij Medilex worden meerdere scholingen rondom de Wet zorg en dwang georganiseerd. Met meer dan 30 jaar ervaring in scholing rondom onvrijwillige zorg, bieden we trainingen die verder gaan dan alleen theoretische kennis. Onze programma’s geven je praktische handvatten om de wet toe te passen in jouw dagelijkse praktijk en helpen je bij het vinden van oplossingen voor complexe vraagstukken. Zo kun je bij ons onder andere de opleiding Wzd-functionaris in de ouderenzorg en de opleiding Wzd-funtionaris in de gehandicaptenzorg volgen.

Justa is één van de docenten en legt uit waarom deze nascholingen nuttig zijn voor zorgprofessionals: “In tegenstelling tot een e-learning, die vaak wat meer zwart-wit is, biedt een nascholing op locatie meer diepgang en nuance. Tijdens de nascholing werk je in kleine groepen en kun je direct vragen stellen aan de docenten. Dit maakt het gemakkelijker om de Wzd beter te begrijpen en sneller toe te passen in de praktijk. De herkenning is ook heel waardevol: je ontdekt dat je niet de enige bent die worstelt met complexe cliënten of casussen. Bovendien hebben alle deelnemers verschillende achtergronden, waardoor je met elkaar kunt sparren en al tijdens de training nieuwe ideeën krijgt om casussen aan te pakken. We besteden ook aandacht aan de cultuur binnen je organisatie: waarom is deze zo ingericht, en welke aanpassingen kunnen het toepassen van de Wzd vergemakkelijken?”

Bekijk hier alle nascholingen rondom de Wet zorg en dwang van Medilex