De beoordeling van wilsbekwaamheid in de psychiatrie is sinds de invoering van de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) in 2020 meer op de voorgrond gekomen. Astrid Vellinga is psychiater en Geneesheer Directeur bij Arkin. Zij deelt haar inzichten over dit onderwerp. Na haar studie Geneeskunde deed zij promotieonderzoek naar wilsbekwaamheid. Sinds dat moment heeft het onderwerp haar niet meer losgelaten.
Gecombineerd met haar interesse in filosofie en ethiek, biedt zij in dit blog een unieke kijk op de uitdagingen binnen de nieuwe wetgeving en de praktijk.

Van de Wet BOPZ naar de Wvggz
Met de vervanging van de Wet BOPZ (Bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen) door de Wvggz is er een ingrijpende verandering doorgevoerd in de psychiatrie. Waar de Wet BOPZ primair een opnamewet was — gericht op de vraag of iemand een gevaar vormde voor zichzelf of anderen — is de Wvggz meer een behandelwet, waarin verplichte zorg op maat mogelijk is.

"Waar we vroeger vooral keken naar het afwenden van gevaar door een dwangopname, draait het nu meer om de mogelijkheden van behandeling (bij ernstig nadeel), maar ook de autonomie van de patiënt", legt Astrid uit. "Dat betekent bijvoorbeeld dat iemand in sommige gevallen wel thuis kan blijven, maar verplicht medicatie moet nemen. Tegelijkertijd is het respecteren van autonomie belangrijker geworden. Stel: iemand slikt al tien jaar antipsychotica, maar ervaart hierdoor emotionele afvlakking. Als die persoon de gevolgen begrijpt en accepteert en er geen levensgevaar of gevaar voor anderen is, kunnen we hem of haar niet dwingen om door te gaan met de medicatie."

Deze verschuiving vraagt om een andere benadering in de praktijk. De beoordeling van wilsbekwaamheid speelt hierin een cruciale rol, omdat het bepaalt of verplichte zorg gerechtvaardigd is.

Wilsbekwaamheid: meer dan een juridische term
De term wilsbekwaamheid wordt niet expliciet genoemd in de Wvggz, maar de wet stelt wel dat iemand zijn of haar belangen op een redelijke manier moet kunnen afwegen.

"Het beoordelen van wilsbekwaamheid is geen exacte wetenschap", benadrukt Astrid. "We hebben meetinstrumenten die beslisvaardigheden in kaart brengen, zoals het vermogen om informatie te begrijpen, rationele afwegingen te maken en de situatie te waarderen. Maar het blijft een normatief oordeel van de behandelaar. Het is niet zoals het meten van bloeddruk, waarbij je objectief kunt vaststellen of iets te hoog of te laag is. Je moet altijd kunnen onderbouwen waarom je vindt dat iemand ten aanzien van een bepaalde situatie wilsbekwaam of wilsonbekwaam is."

Complexiteit in de praktijk: hoe ziektebeelden invloed hebben
De beoordeling van wilsbekwaamheid is niet alleen juridisch en ethisch ingewikkeld, maar verschilt ook per psychiatrische aandoening. Anorexia nervosa is een voorbeeld van een ziektebeeld waarin deze beoordeling complex is.

"Mensen met anorexia kunnen cognitief goed functioneren en rationeel redeneren, maar tegelijkertijd een vertekend lichaamsbeeld hebben", legt Astrid uit. "Ze begrijpen de informatie over hun gezondheid, maar waarderen de ernst van hun situatie anders dan de mensen in hun omgeving. Ze kunnen overtuigd zijn van het denkbeeld dat ze te zwaar zijn, ondanks dat er sprake is van ernstig ondergewicht. Dit kan ertoe leiden dat een behandelaar tot het oordeel komt dat, ondanks dat iemand op het eerste gezicht goede beslisvaardigheden heeft, geen redelijk besluit kan nemen."

Deze nuance maakt duidelijk dat de beoordeling van wilsbekwaamheid verder gaat dan enkel cognitieve vaardigheden.

Cultuurverandering: documenteren en evalueren
De Wvggz stelt dat wilsbekwaam verzet gehonoreerd dient te worden en stelt ook eisen aan de verslaglegging van de wilsbekwaamheidsbeoordeling. Dit betekent een grote verandering binnen de psychiatrie.

"We waren gewend om te focussen op de aandoening en het gevaar. Nu moeten we ook expliciet vastleggen hoe we wilsbekwaamheid beoordelen", legt Astrid uit.

Bij Arkin hebben ze ervoor gekozen om niet alleen verslaglegging te doen in het medisch dossier, maar patiënten ook in de brief waarin de verplichte zorg wordt aangezegd te informeren over de wilsbekwaamheidsbeoordeling.

"Voor veel patiënten is het horen dat ze wilsonbekwaam worden verklaard ingrijpender dan een dwangopname", merkt Astrid op. "We besteden te weinig aandacht aan hoe deze boodschap wordt ervaren."

Daarnaast ziet ze een grijs gebied rondom het einde van verplichte zorg.

"We evalueren wel of verplichte zorg nog nodig is, maar markeren zelden expliciet het moment dat het goed gaat. Terwijl dat voor patiënten juist belangrijk is. Ook om stil te staan bij de wensen en voorkeuren van de patiënt voor eventueel een volgende keer dat verplichte zorg nodig is."

Deze cultuurverandering vraagt om bewustwording en een actieve inzet van zorgverleners om verplichte zorg zorgvuldig te evalueren en patiënten meer regie te geven in het toepassen van verplichte zorg.

Leren van elkaar: praktijkervaringen en casuïstiek
Tijdens de cursus ‘Wilsbekwaamheid beoordelen in de psychiatrie’ staan praktijkervaringen en casuïstiek centraal. Zorgverleners bespreken concrete gevallen en leren van elkaars aanpak.

"Iedere stoornis brengt zijn eigen complexiteit met zich mee", zegt Astrid. "Door ervaringen te delen, leren we van elkaars aanpak. Het is een zoektocht naar hoe we in verschillende situaties tot een onderbouwd oordeel komen."

De cursus biedt niet alleen theoretische kennis over de wet, maar ook praktische handvatten om met wilsbekwaamheid om te gaan. Dit helpt zorgverleners beter voorbereid te zijn op de ethische en juridische dilemma’s die ze in de praktijk tegenkomen.

"De cursus helpt zorgverleners om de context van wilsbekwaamheid beter te begrijpen. En dat opent weer nieuwe mogelijkheden om hiermee om te gaan. Uiteindelijk draait het erom dat we het goede doen voor mensen. Dat maakt dit onderwerp voor mij zo belangrijk. Ik hoop dat ik anderen kan enthousiasmeren om deze complexiteit te omarmen."

Cursus: Wilsbekwaamheid beoordelen in de psychiatrie
Wil je meer leren over het beoordelen van wilsbekwaamheid in de psychiatrie en hoe je dit in de praktijk toepast? Schrijf je hier in voor de cursus van Medilex.

Cursusdata in 2025: 26 maart & 1 oktober (eendaagse cursus)