“Het zit vooral in creativiteit en open denken. In plaats van te zeggen ‘dat kan hier niet’, zou je moeten vragen: hoe kunnen we dit wél mogelijk maken?” 

Annelies Smits is al meer dan 25 jaar arts voor verstandelijk gehandicapten (AVG) en sinds 2013 verbonden aan het Slaap-Waakcentrum van SEIN. In 2015 werd ze European Somnologist. Binnen SEIN werkt ze op de polikliniek voor mensen met een verstandelijke beperking en slaapproblemen. Ze onderzoekt hoe slaap verschillende klachten beïnvloedt bij mensen met lichte tot ernstige verstandelijke beperkingen en verschillende problematieken. Deze kennis brengt ze vanuit Zorgslaap over op zorgprofessionals op de werkvloer, zodat ze de langdurige zorg voor cliënten kunnen verbeteren.

In dit blog vertelt Annelies over de uitdagingen en misverstanden rondom slaapproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking.

Uitdagingen bij herkennen van slaapproblemen bij een verstandelijke beperking
Annelies: “De grootste uitdaging ligt vooral in de verstandelijke beperking zelf. Deze groep kan niet overzien waarom soms aanvullend onderzoek nodig is en kunnen hun klachten lastig verwoorden. Ze kunnen geen verband leggen tussen hun klachten en hoe ze ‘s nachts slapen, omdat dat te abstract voor hen is. Als zorgprofessional kan je er ook niet zomaar naar vragen, want je krijgt vaak geen duidelijk antwoord.”

Daarnaast kan onderzoek doen lastig zijn. “Wanneer iemand bijvoorbeeld plakkers op moet of een speciaal horloge moet dragen, begrijpen ze niet altijd waarom dat nodig is. Dit kan als vreemd of onprettig worden ervaren, waardoor ze niet altijd willen meewerken.”

De slaapproblemen worden ook niet altijd herkend omdat de klachten vaak algemeen zijn. “De cliënt zit minder goed in zijn vel en is prikkelbaar. Overdag wordt er dan hard gewerkt om hem te begeleiden, maar de oorzaak wordt niet direct in de nacht gezocht. Een slechte nachtrust kan ervoor zorgen dat iemand een korter lontje heeft en moeilijker met veranderingen omgaat, wat voor mensen met een verstandelijke beperking een extra uitdaging kan zijn.”

Misverstanden over slaap bij mensen met een verstandelijke beperking
Een veelvoorkomend misverstand is dat mensen met een verstandelijke beperking meer slaap nodig zouden hebben dan anderen. Annelies: “In werkelijkheid hebben zij gewoon de slaap nodig die past bij hun kalenderleeftijd, net als jij en ik. Het kan iets meer of minder zijn, maar die verschillen zijn echt klein.” Toch heerst nog vaak het idee dat deze doelgroep extra slaap en rust nodig heeft, zeker wanneer ze overdag wegdommelen.

“Wat we in de praktijk zien, is dat mensen overdag indutten, en dat wordt dan geïnterpreteerd als een teken dat ze moe zijn en dutjes nodig hebben. Maar vaak ligt de oorzaak in onderprikkeling, ze vervelen zich. Door ze overdag te laten slapen, slapen ze ‘s nachts juist slechter, en zo belanden ze in een vicieuze cirkel.” Volgens Annelies is het belangrijk om niet automatisch extra slaap te geven, maar te kijken naar andere manieren om iemand tot rust te laten komen.

Een ander struikelblok is de discussie over bedtijden binnen zorginstellingen. “Dat blijft een lastig onderwerp, omdat het samenhangt met roosters en de organisatie van zorg. Het vraagt om creativiteit en draagvlak binnen de instelling.” Hoewel er op de werkvloer al veel verbeterd is, ligt er nog een uitdaging op organisatieniveau. “Als behandelaar kun je niet alles zelf doen. Je hebt de organisatie nodig om mee te denken over flexibelere roosters en een betere inrichting van het werk. Ik hoop echt dat we daar met z’n allen nog stappen in gaan zetten.”

Slaap als basiszorg
Annelies hoopt dat slaap steeds meer wordt gezien als een essentieel onderdeel van de basiszorg. “Niemand discussieert in een zorginstelling over of je een cliënt goed eten moet geven. Waarom zou slaap dan anders zijn?” Volgens haar is het belangrijk dat slaap net zo vanzelfsprekend wordt als voeding, en andere basiszorg.

“Hoe kunnen we slaap beter in de dagelijkse routines krijgen? Hoe zorgen we ervoor dat dit echt onderdeel wordt van de zorg? Dat we er samen aandacht voor hebben? De richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen in de langdurige zorg is hiervoor een goede tool, maar het begint bij bewustwording. Als zorgprofessionals en naasten standaard ook naar slaap kijken in het behandelplan dan zou dat een enorme stap vooruit zijn.”

Advies voor zorgprofessionals
Volgens Annelies begint goede slaap met een moe lichaam en een rustig hoofd. "Dat is vaak al een enorme uitdaging om te bereiken, maar als je dat voor elkaar krijgt, samen met passende bedtijden, heb je al heel veel gewonnen." Ze benadrukt dat er binnen zorginstellingen vaak meer mogelijk is dan men denkt, zonder dat er direct extra personeel nodig is.

“Het zit vooral in creativiteit en open denken. In plaats van te zeggen ‘dat kan hier niet’, zou je moeten vragen: hoe kunnen we dit wél mogelijk maken?” Wanneer zorgteams die mindset aannemen, ontdekken ze vaak nieuwe manieren om slaap te verbeteren zonder de bestaande roosters drastisch om te gooien. “Het gaat niet per se om een uur later naar bed gaan, maar misschien wel dat op een bepaalde tijd het licht uitgaat. Als je buiten vaste routines durft te denken, zie je ineens veel meer mogelijkheden.”

Bovendien werkt succes motiverend. “Op het moment dat je merkt dat de cliënt beter in zijn vel zit, worden medewerkers enthousiast. Dan heb je iets om je aan vast te houden.”

Congres ‘Slaapproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking’
Voor gedragsdeskundigen die zich willen verdiepen in slaapproblemen binnen deze doelgroep, biedt het congres ‘Slaapproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking’ waardevolle inzichten. Tijdens dit congres leren deelnemers hoe ze slaapproblemen kunnen herkennen en welke begeleiding daarbij past.

Volgens Annelies is het congres niet alleen een plek om kennis op te doen, maar ook om ideeën uit te wisselen. “Je merkt dat mensen tijdens zo’n congres echt gaan brainstormen. Er zijn zoveel mogelijkheden om slaapzorg te verbeteren, en door elkaar te inspireren ontstaan er creatieve oplossingen.”

Schrijf je hier in voor het congres